Toetsinstrumenten
Toetsinstrumenten
TIJDBALK TOETSGEAR
De diversiteit in toetsinstrumenten
Er is een grote diversiteit in toetsinstrumenten. We onderscheiden in deze tijdbalk drie belangrijke hoofdgroepen. Ten eerste: de oudste toetsinstrumenten behoren technisch tot de blazers (balgblaaslucht), namelijk de orgels. Ten tweede: De toetseninstrumenten waarbij de klank door middel van snaren wordt voortgebracht, waarvan de piano de belangrijkste exponent is. Ten derde: elektronische toetsinstrumenten, waartoe het elektrische orgel, keyboards en keyboard-synths gerekend worden.
980: Het toetsorgel van Winchester
Windorgels bestonden reeds enkele eeuwen voordat onze jaartelling begon. Eén van de oudste bekende orgels met toetsen, is het (dubbel)orgel van het klooster van Winchester, Engeland. Het stamt uit 980 en telde 2 x 20 toetsen, 26 blaasbalgen en 400 pijpen.
1100-1200: Orgel ingeburgerd in Europese kerken
In de periode 1100-1200 raakt het orgel ingeburgerd in Europa en het is tot op de dag van vandaag niet meer weg te denken uit christelijke kerken. Tussen 1600 en 1750 zijn het met name de orgelbouwers uit Nederland en Noord-Duitsland die de trend bepalen.
1300-1400: De piano is per slot van rekening een snaarinstrument….
De piano heeft toetsen, maar omdat er hamertjes op snaren slaan, is het qua techniek een snaarinstrument. Snaarinstrumenten zijn zo oud als de weg naar Rome en misschien wel ouder ook. Via getokkelde instrumenten evolueerden snaarinstrumenten uiteindelijk tot instrumenten met toetsen, zoals de clavichord en het klavecimbel, overigens nog altijd een plukinstrument (met een soort plectrum dus).
1709: Christofori bouwt eerste echte piano
Bartolomeo Christofori (1655-1731) uit Padua bouwt de eerste echte pianoforte (piano). Dat wil zeggen dat de toetsen geen plectrum meer in werking stelden om de snaren te ‘betokkelen’. Nee, Christofori koos voor hamertjes die op de snaren neerkwamen. Dit had een andere klank tot gevolg en bovendien kon de bespeler veel meer dynamiek in zijn spel leggen (het verschil tussen hard en zacht ofwel subtiel en woest): niet voor niets betekent piano ‘zacht’ en forte ‘luid’. Gottfried Silbermann en Johann Stein vervolmaken de techniek van Christofori korte tijd later door onder meer een mechaniek te ontwikkelen dat voorkomt dat de hamer van de snaar terugslaat. In 1783 wordt voor het eerst de piano voorzien van een pedaal.
1822: Balgblaas toetsinstrument op de buik
Friedrich Buschmann vindt in Berlijn de handaeoline ofwel accordeon uit, een instrument als een trekzak met voor de linkerhand een rij knoppen voor de bastonen en voor de rechterhand een toetsklavier om de melodielijn te kunnen spelen.
1835: Heinrich Steinway bouwt zijn eerste piano
Heinrich (later Henry) Engelhard Steinway wordt geboren in de Duitse stad Wolfshagen in 1797. Nadat hij een piano voor zijn vrouw had gebouwd als huwelijksgeschenk, begon deze meubelmaker in 1835 in Seesen, Duitsland met het bouwen van piano’s. Nadat hij er in Duitsland 482 had gemaakt, verhuisde Heinrich in 1853 naar de USA en vestigde hij in maart van dat jaar zijn bedrijf in een schuur in Manhattan. In augustus leverde Heinrich met zijn zonen (Steinway & Sons) zijn eerste ‘Amerikaanse’ piano af in zijn nieuwe moederland, een instrument met serienummer 483. De Steinway piano’s domineren tot aan de dag van vandaag de concertzalen voor klassieke muziek vanwege hun typerende klankkleur.
1842: Harmonium uitgevonden
De Franse firma Debain patenteert de vinding van het harmonium. In de VS werden in de hoogtijdagen jaarlijks 15.000 stuks gemaakt voor kleine kerken.
1887: Torakusu Yamaha doet van zich spreken
Torakusu Yamaha bouwt in Japan zijn eerste (riet)orgel en zet daarmee als instrumentbouwer zijn eerste schreden in het vak, voetstappen die zullen leiden tot het ontstaan van veruit het grootste concern in de muziekindustrie. In 1897 gaat de Yamaha company officieel van start en worden ook voor het eerst orgels geëxporteerd, in 1899 gevolgd door de productie van de eerste grand piano. De eerste pijporgels bouwt Yamaha in 1932, vleugels en piano’s volgen en na de 1950’s gaat Yamaha elektrische orgels, piano’s en – nog later – keyboard synths maken en zal daarmee uitgroeien tot de belangrijkste producent van toetsinstrumenten voor de moderne muziek.
1899: Elektronische geluidsopwekking van orgel
Duddel wekt op puur elektronische wijze geluiden van een pijporgel op.
1906: Voorloper van de synthesizer (1)
In de VS bouwt Thaddeus Cahill zijn Dynamophone die ook wel Telharmonium wordt genoemd, een 200 ton zware voorloper van de synthesizer. Cahill presenteert het zogenaamde harmonium, een immens orgel dat werkte met de dynamo techniek van Faraday, drie jaar later aan het publiek. Hij was min of meer de eerste die de elektromagnetische techniek toepaste om een toongenerator te maken. Cahill krijgt veel publiciteit, maar het ding raakt snel in de vergetelheid.
1928: De eerste plaat met boogie woogie piano
De song ‘Boogie Woogie’ van pianist Pine Top Smith verschijnt in december 1928 op de plaat en hiermee wordt een nieuw genre in het pianospel geboren, de boogie woogie dus. Het is een ritmische, dynamische manier van piano spelen, ontstaan op gebrekkige piano’s in ruige Amerikaanse bars (barrelhouses). Pas aan het einde van de 1930’s breekt de boogie woogie door naar een wat groter publiek. Pine Top Smith maakt dit niet meer mee. Hij laat het leven in zo’n barrelhouse als bij tijdens een vechtpartij door een kogel wordt getroffen.
1931: Lang doorklinkende toetsen
In Berlijn wordt de Neo-Bechstein van Bechstein ten doop gehouden. Het is een elektrische piano waarbij de toets na het indrukken extra lang blijft doorklinken.
1932: Voorloper van de synthesizer (2)
Friedrich Trautwein komt met het Trautonium, een elektrisch instrument, dat gezien wordt als een voorloper van de synthesizer. Telefunken gaat het apparaat in iets gewijzigde vorm produceren in een oplage van circa 70 exemplaren. Een bekende bespeler wordt Oskar Sala. Sala kwam met een polyfonische versie van het instrument en noemde dat het Mixturtratonium. Het is door Sala bespeeld te horen in de Hitchcock-filmklassieker ‘Birds’. Tevens wordt dit jaar de eerste ritmische synthesizer geboren, de Rhytmicon, door Cowell en Thermen ontwikkeld. Hij wordt veel later gebruikt door Joe Meek in de film ‘Dr. Strangelove’.
1933: Lloyd Loar richt Vivi-Tone op
Lloyd Loar was een legendarische man. Hij speelde mandoline en ontwierp voor Gibson aan het begin van de 1920’s een toplijn van mandolines en de legendarische archtop jazzgitaar L-5. Ook bouwde hij een massieve elektrische viool en een zingende zaag. In november 1933 richtte Lloyd Loar met een aantal partners in Kalamazoo, Michigan USA de Vivi-Tone Company op. Dit bedrijf deed zeer vroege experimenten met een elektrische piano, de zogenaamde Vivi-Tone Claviers. De vinding vond geen aansluiting bij muzikanten en in 1938 keerde Loar ietwat teleurgesteld Vivi-Tone de rug toe en werd hij muziekleraar.
1934: Laurens Hammond krijgt patent
De Amerikaanse uitvinder Laurens Hammond krijgt patent op het toonwielorgel dat later door het leven zal gaan onder de naam Hammond orgel. In 1949 komt zijn populaire M3-orgel in productie. Het Hammond orgel wordt populair als huisorgel, maar wordt ook gebruikt in kerken en volop omarmd door pop- en jazzmuzikanten. In 1935 koopt auto-industrieel Henry Ford het eerste toonwielorgel van Hammond, er zullen er in de halve eeuw die volgt nog ongeveer een miljoen ‘over de toonbank’ gaan.
1950: Elektrische piano’s
In 1950 komen de eerste echt elektrische piano’s op de markt, piano’s dus die voorzien zijn van een element. In de loop van de 1950’s worden elektrische piano’s ontwikkeld die een legendarische naam krijgen. In 1959 komt Rhodes met de Rhodes Pianobass, een voorvader van de veel beroemdere Fender Rhodes piano. Ook Wurlitzer doet van zich spreken met elektrische piano’s, beroemd gemaakt door onder anderen Ray Charles. In het algemeen brachten deze elektrische piano’s klanken voort doordat hamertjes tong-membramen aanslaan (en dus geen snaren).
1964: De introductie van Moog en Mellotron
In 1964 worden twee belangrijke toetsinstrumenten gelanceerd. Beide zullen ze een voorname rol spelen binnen (met name) de populaire muziek van hun tijd. Robert Moog presenteert zijn synthesizer aan de wereld. Hij doet dat tijdens de AES Convention van 1964. In 1963 werkte hij samen met Herb Deutsch aan een spanningsgestuurd principe voor kunstmatige geluidsopwekking. Deze modulaire systemen en die van Buchla zijn eigenlijk de eerste echte synthesizers. Een paar jaar later komt Moog met zijn kassucces de Mini Moog. Ook in 1964 wordt de Mellotron Mark II gepresenteerd, een belangrijk toetsinstrument (met zogenaamde tape samples) dat op veel platen wordt gebruikt en één van de karakteristieke instrumenten is van de psychadelische rock. Onder de vele prominente gebruikers bevindt zich onder meer Brian Jones van de Rolling Stones.
1983: De DX-7 van Yamaha
Yamaha komt met de digitale synth DX-7, een mijlpaal in de synth historie, vooral omdat het de eerste betaalbare digitale, goed bedienbare synth is. Het apparaat betekent voor Yamaha de doorbraak naar de elektronische muziek. In de ruim vier jaren van productie worden liefst 160.000 exemplaren van de DX-7 afgezet. Illustere gebruikers van de DX-7 zijn artiesten als Tony Banks van Genesis, The Cure, Talking Heads, Stevie Wonder, U2, Michael Jackson, Herbie Hancock, Jon Lord van Deep Purple en George Duke. De DX-7 is de eerste digitale synth die gebruik maakt van de zogenaamde FM-synthese (ofwel frequency modulation), een vinding van de Amerikaan John Chowning. De DX-7 kan beschouwd worden als het populairste muziekinstrument van de 1980’s. Ook in 1983 komt Tom Oberheim komt met de synthesizer Oberheim OB-8. Het is een 8-stemmige polyfonische synth, die gekoppeld kan worden met onder meer een drummachine. Het is een eveneens baanbrekend instrument dat gebruikt wordt door onder anderen Depeche Mode, Jimmy Jam van The Time en Janet Jackson, Geddy Lee van Rush en Tangerine Dream.
Wordt vervolgd…..
Deze Tijdbalk Toetsen wordt nog verder uitgebreid en ook daarna bijgewerkt indien hiertoe aanleiding is.
Bronvermelding: Indien je deze tijdbalk gebruikt (uitsluitend voor niet-commerciële doeleinden) of eruit citeert, Music Maker als bron vermelden.
Samenstelling: XF Media BV in opdracht van Music Maker.